PODHAJCE - małe miasteczko kresowe
Podhajce to miasto powiatowe w województwie tarnopolskim II Rzczpospolitej. Rozlokowane przy drodze biegnącej ze Stanisławowa przez Brzeżany do Lwowa. Miasto jest usytuowane w kotlinie o charakterystycznym, podmokłym terenie o specyficznym zimnym klimacie. Od zachodu i południa otaczają je wzgórza porośnięte lasami. Od wschodu płynie w bagnistym jarze rzeka Koropiec będąca dopływem Dniestru. Ze względu na warunki naturalne miasto miało charakter obronny. Obecnie leży na terenie Ukrainy.
Pierwsze wzmianki o Podhajcach sięgają połowy XV wieku, kiedy to wojewoda podolski Michał Buczacki dokonał pierwotnej fundacji kościoła parafialnego. Podupadającą fundację ponowił Jakub Buczacki, syn Michała w 1463 r. Miasto przez stulecia miało wielu właścicieli. Po wygaśnięciu rodu Buczackich w XVI w. miasto przeszło w ręce rodziny Wolskich (od roku 1534). Podczas ich rządów król Zygmunt Stary w 1539 r. nadaje miastu prawo magdeburskie. Od Wolskich miasto odkupił wojewoda ruski Stanisław Golski, który był dzielnym, walecznym i wiernym żołnierzem Jana Zamoyskiego. Za czasów Stanisława Golskiego Podhajce stały się słynną warownią kresową. Następnie około 1630 r. miasto odziedziczyli Potoccy - począwszy od słynnego wielkiego hetmana koronnego Stanisława „Rewery” Potockiego. W 1663 r. król Jan Kazimierz zatrzymał się tu na kilka dni w drodze na wyprawę zadnieprzańską. W XVII wieku na tych terenach odbyło się wiele ważnych bitew i potyczek z wojskami różnych narodowości. Najsłynniejsza bitwa z hordami Tatarów, Turków i Kozaków wygrana przez Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego miała miejsce w 1667 r. Podpisano wtedy pokój w miejscowym kościele parafialnym, a wydarzenie te uczczono poprzez wmurowanie tam tablicy pamiątkowej w 1883 r. Warto wspomnieć także o słynnym zwycięstwie nad Tatarami w 1698 r., gdzie wojsku polskiemu dowodził hetman polny Feliks Potocki.
W XVII wieku Podhajce były jednym z większych i znamienitszych miast, ponieważ mogły poszczycić się brukowanymi ulicami, murowanymi domami, pięcioma obiektami kościelnymi, starym zamkiem z potężnymi wieżami i basztami oraz murami obronnymi. Ludność miasta złożona była z Żydów, Wołochów, Ormian, Rusinów i Polaków. Jednak zniszczenia wojenne wśród zabudowań były ogromne, a bitwy i niewola spowodowały wielkie straty w ludziach. Z tych powodów w 1677 r. sejm zwolnił miasto na 12 lat z płacenia wszelkiego podatku.
W połowie XVIII wieku majątek podhajecki nabyli Bielscy, a od nich w 1782 r. odkupił go Kasper Rogaliński – wojewoda inflancki. W latach 1772 - 1918 miasto znajdowało się w zaborze austriackim w Królestwie Galicji i Lodomerii.
W połowie XIX wieku właścicielką przedmieść Podhajec: Zahajce, Holendry i Siółko była księżna Marcelina Czartoryska. Należący do majątku zniszczony zamek Rewery został przekształcony na browar i gorzelnie, następnie zamknięty i rozgrabiony. Pod koniec XIX wieku część majątku księżna sprzedała Towarzystwu Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie. I wojna światowa była dla Podhajec ostateczną utratą dawnej świetności i zamożności. Po II wojnie światowej historia miasta stała się bezbarwna i podobna do historii tysięcy miasteczek, które zostały pozbawione polskiej państwowości.
W 1800 roku Podhajce liczyły niecałe sześć tysięcy mieszkańców: 900 Polaków, ponad 1000 Rusinów i ponad 4000 Żydów. A w 1937 roku przy takiej samej liczebności miasteczko składało się z: 1500 Polaków, 1000 Rusinów, a resztę mieszkańców stanowili Żydzi i obywatele innej narodowości. Obecnie miasto liczy blisko 3000 mieszkańców. Społeczność polska liczy około dwadziestu osób.
Po II wojnie światowej Polacy, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Podhajec osiedlili się przede wszystkim w Trzebnicy i Bolkowie. Ludność powiatu podhajeckiego osiedliła się głównie we wsiach niedaleko Trzebnicy: Czeszowie, Siedlcach, Bagnach, Budzieżach.
Warto wspomnieć, że Podhajce to miejsce urodzenia słynnego polityka i jednego z twórców Konstytucji 3 Maja - Ignacego Potockiego. To też rodzinne miasto Leonarda Rettela - polskiego działacza politycznego, pisarza, poety, żołnierza powstania listopadowego. Urodzili się tutaj bracia Łomniccy: Jan (1929 – 2002) - reżyser i scenarzysta oraz Tadeusz (1927 – 1992) – aktor, reżyser i pedagog. W 1894 roku w podhajeckim szpitalu niosła pomoc polska siostra miłosierdzia Marta Wiecka, którą wyniesiono na ołtarze w 2008 roku we Lwowie. Główny lekarz szpitala Stanisław Chorubski zasłynął wielką życzliwością i poświęceniem dla chorych bez względu na narodowość pacjentów.
Spacerując wąskimi i stromymi uliczkami miasta znajdziemy nieliczne ślady polskości oraz ludzi kiedyś w nim mieszkających. Zabytkiem w stanie ruiny jest Kościół p.w. Świętej Trójcy, gdzie w odremontowanej kaplicy Potockich i Zofii z Zamiechowa odprawiane są msze święte. Gromadzi się tu co tydzień około trzydziestu katolików. Od kilkunastu lat podejmowane są próby zmierzające do odrestaurowania tego tak ważnego dla kultury polskiej zabytku. Obok świątyni na placu stoi pomnik Adama Mickiewicza zwieńczony polskim orłem z rozpostartymi skrzydłami. Został odrestaurowany w 2011 roku dzięki finansowemu wsparciu Henryka Pękalskiego – byłego mieszkańca Podhajec, obecnie mieszkającego w Oławie. Nieopodal, na ulicy Mickiewicza 5 znajdziemy dom Marceliny Czartoryskiej, ulubionej uczennicy Fryderyka Chopina. Charakterystycznym elementem rozpoznawczym budynku jest głowa żmii na fasadzie domu oraz rzeźba lwa usytuowana obok. Idąc prosto docieramy do Rynku skąd blisko już do willi Choróbskich, gdzie teraz mieści się Podhajecka Miejska Rada oraz skromnego, zniszczonego budynku w którym mieszkali bracia Łomniccy. 
W miejscu słynnej bitwy stoczonej przez wojska Jana Sobieskiego, na polach pod Podhajcami usypano kopiec zwieńczony kolumną Św. Anny, mającą kiedyś 12 m. Jednak najwięcej „polskości” znajdziemy na miejscowym cmentarzu. Zachowało się wiele pięknych pomników, grobowców i epitafiów wykutych w kamieniu w języku polskim.
Miejscowe władze pozytywnie odnoszą się do renowacji polskich zabytków na terenie miasta oraz udzielają pomocy wolontariuszom podczas odnawiania polskich miejsc pochówku na miejscowym cmentarzu. W 2010 r. Mer Podhajec zawarł porozumienie w tej kwestii z Towarzystem Miłośników Ziemi Podhajeckiej w Oławie.
Miasto Dzierżoniów zapisało się na kartach historii miasta. Grupa wolontariuszy - uczniów i nauczycieli dzierżoniowskich szkół - Gimnazjum nr 1 i I Liceum Ogólnokształcącego pracowała przy renowacji mogił w ramach akcji „Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia”. Stowarzyszenie Kresowian z Dzierżoniowa ufundowało tablicę pamiątkową „Legionistom Polskim 1914 – 1918”, którą w 2012 roku odsłonili Burmistrz Miasta Dzierżoniowa razem z Mer i Przewodniczącą Rejonu Podhajce.
Podhajce to maleńkie miasteczko, ale o wyjątkowo bogatej historii i uroku. Położone wśród wzgórz, lasów i stawów posiada wiele tajemnic wartych odkrycia. Mieszkańcy są niezmiernie mili, serdeczni i gościnni. Sądzę, że warto przyjechać w to miejsce, aby przekonać się o tym osobiście.
Izabela Mizera