Nie wszyscy byli bohaterami – kolaboracja i kolaboranci w czasie II wojny światowej
"Historia nigdy nie jest wyłącznie czarno-biała, jak to z reguły opisują nasi historycy. Ma wiele kolorów, tak jak barwne jest codzienne życie i barwni są jego bohaterowie.” Sławomir Koper (Miłość w Powstaniu Warszawskim).
Na białych kartach historii zapisali się bohaterowie, którzy niezłomnie walczyli z wrogiem, najeźdźcą, oddając często życie za swój kraj. Kolaboranci to postacie, które są po czarnej stronie tych kart. Pierwotnie „kolaboracja” oznaczała każdą współpracę, w nowej sytuacji w okresie II wojny światowej słowo to nabrało zabarwienia negatywnego i postawiono tu znak równości między kolaboracją a zdradą narodową. Sądownictwo Polskiego Państwa Podziemnego oraz polskie elity społeczne z czasu II wojny światowej pod pojęciem kolaboracji rozumiały świadomą i dobrowolną współpracę z okupantem na szkodę państwa i współobywateli. Współpraca mogła mieć charakter polityczny, gospodarczy czyli ekonomiczny bądź kulturalny.
Bardzo ciekawy wykład Pana profesora Romualda Wojciechowskiego wygłoszony 27 marca w DOK pozwolił nam przyjrzeć się kilku postaciom osądzonym przez historię jako kolaboranci.
Philippe Petain (1856 – 1951) to francuski wojskowy, polityk i dyplomata, bohater narodowy, jednocześnie określany jako zdrajca. Podczas I wony światowej dowodził obroną Verdun, awansował na marszałka Francji. W międzywojniu był wiceprzewodniczącym Rady Wojennej, Generalnym Inspektorem Armii. To okres jego bohaterstwa. Po wybuchu II wojny światowej mianowany wicepremierem a w obliczu upadku Francji premierem (1940 r.). Kiedy Zgromadzenie Narodowe przekazało mu pełnię władzy, skapitulował i ogłosił się szefem kolaboracyjnego Państwa Francuskiego zależnego od III Rzeszy. Walkę kontynuowali Wolni Francuzi i po inwazji aliantów na francuskie kolonie Petain stracił niezależność i po lądowaniu w Normandii chciał przekazać władzę de Gaulleowi przez co z kolei internowali go Niemcy. Po wojnie powrócił do Francji stanął przed sądem, został zdegradowany do szeregowca. Za zdradę stanu skazany na karę śmierci, którą zamieniono mu na dożywocie.
Władysław Studnicki (1867 – 1953) polski polityk i publicysta członek tymczasowego zarządu Polskiego Skarbu Wojskowego. Działał w Związku Zagranicznych Socjalistów Polskich i był członkiem jego władz. Publikował w emigracyjnej prasie socjalistycznej m.in. w „Przedświcie”. Stopniowo jednak oddalał się od ruchu socjalistycznego w stronę poglądów narodowych. W latach 1905 -1910 mieszkał w Warszawie i był aktywnym publicystą będącym w opozycji do prorosyjskiej polityki Romana Dmowskiego. W roku 1910 wydał „Sprawę polską”, w której ogłosił potrzebę odbudowy niepodległej Polski przy wsparciu państw centralnych. Wysunął koncepcję tzw. trializmu czyli poszerzenia austro-węgierskiej unii o trzeci człon, którym miała być Polska. Był zwolennikiem rozbicia Rosji. Po klęskach armii austro-węgierskiej stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli orientacji proniemieckiej. W roku 1935 opublikował książkę „System Polityczny Europy a Polska”, w której postulował stworzenie bloku państw środkowoeuropejskich opartego na Polsce i Niemczech. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Czech, otoczeniu Słowacji i aneksji Kłajpedy Studnicki nawoływał do spokoju uważając, że Niemcy popełnili błąd polityczny. Twierdził, że w ten sposób mogą zrazić do siebie resztę państw Europy Środkowo-Wschodniej i wepchnąć je w „angielską pułapkę”. W liście do Józefa Becka pisał, że związanie się z Wielką Brytanią będzie miało dla Polski fatalne konsekwencje. W roku 1939 wydał książkę „Wobec nadchodzącej drugiej wojny światowej", w której prognozował izolowaną wojnę Polski z Niemcami i niewykonanie zobowiązań sojuszniczych wobec RP przez Wielką Brytanię i Francję. Apelował o porozumienie z Niemcami, które miałoby polegać przede wszystkim na nieprzepuszczeniu wojsk sowieckich idących na pomoc aliantom zachodnim nieprzygotowanym do wojny. W razie wybuchu wojny przewidywał podział Polski między Niemcy i Związek Sowiecki. Książka została skonfiskowana. Przed śmiercią opublikował wspomnienia z okresu II wojny światowej „Tragiczne Manowce” gdzie próbował wyjaśnić swoje proniemieckie stanowisko, jakie zajmował przed wojną.
Emil Hacha (1872 – 1945) czeski polityk prawicowy, prawnik prezydent Czecho-Słowacji a następnie utworzonego przez Niemców Protektoratu Czech i Moraw. Po układzie w Monachium i emigracji prezydenta Edvarda Benesza, Hacha jako osoba bezpartyjna bez odpowiedzialności za rezygnację z walki z Niemcami i doprowadzenie do rozbioru kraju, został wybrany na prezydenta 30 listopada 1938 r. Hacha urząd przyjął niechętnie, w liście do Benesza pisał ”Obowiązki, które spadają na mnie podczas pełnienia funkcji przyjmuję z ciężkim sercem, ponieważ jestem świadomy swojej niedoskonałości„ 14 marca 1939 r. za pośrednictwem niemieckiej ambasady w Pradze Hitler zażądał natychmiastowego przyjazdu do Berlina. W czasie tego spotkania Adolf Hitler i Herman Gering zagrozili mu zmasowanym bombardowaniem Pragi. W ten sposób zmuszono go do podpisania dokumentu akceptującego inkorporację Czech i Moraw do Niemiec, nie dając mu możliwości konsultacji z parlamentem. Pomimo protestowania przeciwko germanizacji i odmowy złożenia przysięgi Adolfowi Hitlerowi i Konstantinowi von Neurathowi postanowił pozostać na stanowisku prezydenta. W kwietniu 1939 r. powołał na stanowisko premiera Aloisa Eliasa, który potajemnie organizował ruch oporu. Rok później 20 kwietnia 1940 r. złożył życzenia urodzinowe Hitlerowi co przyniosło zwolnienie 150 osób z obozów koncentracyjnych. Kiedy Hitler zastąpił nie dość ostrego Neuratha Reinharda Heydrichem, Hacha stał się marionetką i stracił już jakikolwiek wpływ na sytuację w kraju. Rozpoczęta kampania terroru spowodowała, że kolaboracja i zabieganie o względy okupanta stały się jedyną drogą do zapewnienia pomocy swoim rodakom. Po zajęciu Pragi przez Armię Czerwoną 13 maja 1945 r. został aresztowany i osadzony w szpitalu więziennym Pankrac gdzie zmarł. Nowym władzom potrzebny był jasny obraz szlachetnych zwycięzców i podłych kolaborantów, do których zaliczono prezydenta Hache.
Jozef Tiso (1887 – 1947) słowacki ksiądz katolicki, doktor teologii, polityk i lider Słowackiej Partii Ludowej prezydent Słowacji. W okresie konferencji monachijskiej wskutek nacisków społeczności międzynarodowej na Czechosłowację i w związku z separatystycznymi żądaniami Niemców sudeckich zdecydowano się na utworzenie autonomicznego rządu na czele którego stanął Tiso. Tiso zdecydował się współpracować z Adolfem Hitlerem i w latach (1939 – 1945) pełnił funkcję prezydenta Republiki Słowackiej całkowicie zależnej od Niemiec. Wprowadził rządy totalitarne – zniesione zostały: wolność sumienia, wolność prasy, wprowadzono system monopartyjny. Tiso utworzył zbrojną formację Słowackiej Partii Ludowej wzorowaną na hitlerowskiej SA i jedyną legalną młodzieżówkę wzorowaną na Hitlerjugen. We wrześniu 1939 r. Republika Słowacka wzięła udział w niemieckiej agresji na Polskę i na wniosek Hitlera kilkanaście wiosek Spisza i Orawy zostało włączonych w skład Słowacji. Tiso głosił poglądy antysemickie, twierdził, że Żydzi są „odwiecznym wrogiem narodu słowackiego” i był odpowiedzialny za ich wywózkę. W sierpniu 1944 r. na Słowacji wybuchło powstanie narodowe, które zostało bezwzględnie stłumione przez siły niemieckie o które poprosił Tiso. Na terytorium Słowacji wkroczyły Wermacht i SS. 15 kwietnia 1947 Jozef Tiso został skazany przez sąd czechosłowacki na karę śmierci za zdradę i udział w zbrodniach wojennych.
Wacław Jan Krzeptowski (1897 – 1945) polski polityk, przedwojenny lider Stronnictwa Ludowego w Nowym Targu. Przed II wojną światową wiceprzewodniczący Związku Górali. Kolaborant z III Rzeszą, jeden z przywódców Goralenvolku podczas II wojny światowej. Stracony za zdradę ojczyzny. Szczegółowe informacje o tej postaci, podał nam Pan profesor Romuald Wojciechowski we wcześniej wygłoszonym wykładzie.
Wanda Wasilewska (1923 – 1944) polska i radziecka działaczka socjalistyczna i komunistyczna, pisarka i polityczka. Wasilewska była bardzo aktywną polityczką i pełniła wiele funkcji. Była przewodniczącą Związku Patriotów Polskich w ZSRR, współzałożycielką ludowego Wojska Polskiego, Pułkownikiem Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej i uczestniczką „wielkiej wojny ojczyźnianej”. Przez sześć kadencji deputowana do Rady Najwyższej ZSRR a w czasie II wojny światowej główną doradczynią Józefa Stalina w sprawach polskich. Prowadziła działalność, literacką, propagandową i dyplomatyczną, niestrudzenie krytykowała kapitalizm i faszyzm. Była zaślepiona zjawiskiem radzieckiego komunizmu i aktywnie wspierała kłamstwo katyńskie. Wprawdzie miała swój udział w uwolnieniu z łagrów wielu zesłanych ale nigdy nie zwątpiła w sam system pracy przymusowej i zsyłek. Na stałe mieszkała w Kijowie ale wielokrotnie bywała w Warszawie. W czasie tych wizyt konsultował się z nią Bolesław Bierut i Jakub Berman, konsultacje te miały charakter oficjalny. W grudniu 1948 r. była honorowym gościem na kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS do końca życia była mocno związana z frakcją stalinowską. Zmarła nagle w Kijowie, pochowano ją na kijowskim cmentarzu Bajkowa.
Jest mnóstwo refleksji po tym wykładzie ale chyba należy wspomnieć powtarzane sformułowania: ”Historia kołem się toczy”, „Sukces ma wielu ojców a klęska jest sierotą”.
Irena Kowal
Powrót do Wydarzenia 2025
